Wydział Biotechnologii i Hodowli Zwierząt - Zootechnika (S2)
Sylabus przedmiotu Fizjologiczne aspekty wysokiej produkcyjności zwierząt:
Informacje podstawowe
Kierunek studiów | Zootechnika | ||
---|---|---|---|
Forma studiów | studia stacjonarne | Poziom | drugiego stopnia |
Tytuł zawodowy absolwenta | magister inżynier | ||
Obszary studiów | nauk rolniczych, leśnych i weterynaryjnych, studiów inżynierskich | ||
Profil | ogólnoakademicki | ||
Moduł | — | ||
Przedmiot | Fizjologiczne aspekty wysokiej produkcyjności zwierząt | ||
Specjalność | Hodowla zwierząt gospodarskich z przedmiotami wyrównującymi efekty inżynierskie | ||
Jednostka prowadząca | Katedra Fizjologii, Cytobiologii i Proteomiki | ||
Nauczyciel odpowiedzialny | Wiesław Skrzypczak <Wieslaw.Skrzypczak@zut.edu.pl> | ||
Inni nauczyciele | |||
ECTS (planowane) | 2,0 | ECTS (formy) | 2,0 |
Forma zaliczenia | zaliczenie | Język | polski |
Blok obieralny | 7 | Grupa obieralna | 2 |
Formy dydaktyczne
Wymagania wstępne
KOD | Wymaganie wstępne |
---|---|
W-1 | Znajomość fizjologii zwierząt oraz przedmiotów obejmujących zagadnienia chowu i hodowli zwierząt |
Cele przedmiotu
KOD | Cel modułu/przedmiotu |
---|---|
C-1 | Celem nauczania przedmiotu jest zdobycie przez studentów gruntownej wiedzy z zakresu czynności i regulacji funkcji organizmu w aspekcie utrzymania zdrowia i optymalnego natężenia procesów metabolicznych warunkujących wysoką wydajność zwierząt i sprawność produkcji. Studenci uzyskają pogłębioną wiedzę interdyscyplinarną z „pogranicza” nauk podstawowych (fizjologia) i nauk stosowanych (zootechnicznych). |
Treści programowe z podziałem na formy zajęć
KOD | Treść programowa | Godziny |
---|---|---|
laboratoria | ||
T-L-1 | Strategiczne okresy rozwoju zarodkowego i płodowego, organogeneza, adaptacja neonatalna – różnice gatunkowe. | 2 |
T-L-2 | Czynniki predysponujące do wystąpienia chorób, zaburzenia układu oddechowego i trawiennego, przyczyny i następstwa biegunek, możliwości stymulowania sprawności mechanizmów adaptacyjnych młodych zwierząt. | 3 |
T-L-3 | Wybrane aspekty aplikacyjne rozwoju przewodu trawiennego przeżuwaczy, zmiany trawienia, wchłaniania i metabolizmu składników pokarmowych z wiekiem, konstytucja i kondycja zwierząt w kolejnych okresach rozwoju, właściwe przygotowanie „dietetyczne” zwierząt do krycia. | 3 |
T-L-4 | Równowaga metaboliczna, profile metaboliczne, zaburzenia przemiany wodno-mineralnej i kwasowo-zasadowej, zaburzenia metabolizmu wapniowo-fosforanowo-magnezowego, zaburzenia przemian cukrów, białek i tłuszczów. | 2 |
T-L-5 | Intensywność produkcji a zdrowie zwierząt, stres jako czynnik wysokiego ryzyka w chowie zwierząt, rodzaje stresorów i stresu w wielkostadnym chowie i hodowli, rola hodowcy w zapobieganiu reakcjom stresowym. | 2 |
T-L-6 | Wykorzystanie nowoczesnych technik analitycznych w diagnozowaniu zaburzeń i prognozowaniu wysokiej wydajności zwierząt. Prewencja i profilaktyka najskuteczniejszą metodą zachowania zdrowia zwierząt i osiągania wysokiej produkcyjności. Biotechnologia w służbie zootechniki. | 2 |
T-L-7 | Pisemne zaliczenie ćwiczeń | 1 |
15 | ||
wykłady | ||
T-W-1 | Mechanizmy utrzymywania równowagi organizmu ze środowiskiem. Układ nerwowy i humoralny jako ogniwa kontroli i regulacji współdziałania organizmu i środowiska, najczęstsze zaburzenia neurohormonalne przy nadmiernym i długotrwałym oddziaływaniu niekorzystnych czynników środowiskowych, nietypowe zachowania motywacyjne i emocjonalne oraz agresja jako wyraz zaburzeń na poziomie regulacyjnym, behawior a produkcyjność. | 3 |
T-W-2 | Przemiany związków azotowych i zapotrzebowanie na białko w zależności od gatunku, stanu fizjologicznego, wieku i produkcyjności zwierząt, przemiany cukrów i kwasów tłuszczowych w aspekcie wysokiej wydajności, skład dawki pokarmowej a czynność innych narządów, składniki mineralne i witaminy oraz inne biologicznie aktywne składniki diety jako stymulatory produkcyjności. | 3 |
T-W-3 | Rola wody w organizmie zwierząt, bilans wodny w różnych okresach życia i stanach fizjologicznych, przystosowanie organizmu do magazynowania i oszczędzania wody, mechanizm pragnienia, temperatura otoczenia a gospodarka wodna organizmu, wpływ wybranych czynników na regulację metabolizmu wody | 2 |
T-W-4 | Przygotowanie zwierząt do rozrodu, fizjologia implantacji, najczęstsze zaburzenia w okresie rozwoju zarodkowego i płodowego, teoria i praktyka modyfikacji ilości i jakości odżywczych składników mleka, uwarunkowania syntezy białek mleka w gruczole mlekowym, geny białek mleka, wpływ hormonów na ich ekspresję, ekspresja genów białek mleka u zwierząt transgenicznych, laktogeneza, utrzymanie i stymulowanie laktacji | 2 |
T-W-5 | Pośredni i bezpośredni wpływ zanieczyszczenia i skażenia środowiska na organizm, transport, wiązanie i wydalanie ksenobiotyków, biotransformacja, kinetyka przemian, efekty toksyczne, chemizacja rolnictwa a zdrowie i produkcyjność zwierząt, metale ciężkie, herbicydy, fungicydy, defolianty, korzystny i niekorzystny wpływ promieniowania nadfioletowego - ochronna rola powłoki ozonowej, działanie promieni nadfioletowych na białka, kwasy nukleinowe, procesy podziału komórek, promieniowanie nadfioletowe a czynność skóry, możliwości obronne organizmu. | 3 |
T-W-6 | Aktywność ruchowa zwierząt a wydajność. Pojęcie i etiologia chorób produkcyjnych, zaburzenia metaboliczne, zaburzenia w rozrodzie zwierząt, zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowe | 1 |
T-W-7 | Pisemne zaliczenie wykładów. | 1 |
15 |
Obciążenie pracą studenta - formy aktywności
KOD | Forma aktywności | Godziny |
---|---|---|
laboratoria | ||
A-L-1 | Uczestnictwo w ćwiczeniach | 15 |
A-L-2 | Samodzielne przygotowanie do ćwiczeń | 10 |
A-L-3 | Przygotowanie do pisemnego zaliczenia ćwiczeń | 5 |
30 | ||
wykłady | ||
A-W-1 | Uczesnictwo w wykładach | 15 |
A-W-2 | Samodzielne studiowanie tematyki wykładów | 10 |
A-W-3 | Przygotowanie do pisemnego zaliczenia wykładów | 5 |
30 |
Metody nauczania / narzędzia dydaktyczne
KOD | Metoda nauczania / narzędzie dydaktyczne |
---|---|
M-1 | Wykład informacyjny prezentujący zagadnienia teoretyczne |
M-2 | Prezentacje multimedialne z wykorzystaniem komputera i rzutnika |
M-3 | Praca w grupach |
M-4 | Dyskusja dydaktyczna |
M-5 | Ćwiczenia laboratoryjne |
Sposoby oceny
KOD | Sposób oceny |
---|---|
S-1 | Ocena formująca: Ocena aktywności studentów na zajęciach |
S-2 | Ocena podsumowująca: Pisemne zaliczenie ćwiczeń laboratoryjnych |
S-3 | Ocena podsumowująca: Pisemne zaliczenie wykładów |
Zamierzone efekty kształcenia - wiedza
Zamierzone efekty kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiów | Odniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia prowadzących do uzyskania tytułu zawodowego inżyniera | Cel przedmiotu | Treści programowe | Metody nauczania | Sposób oceny |
---|---|---|---|---|---|---|---|
ZO_2A_HZG-O6.1_W01 Studentów posiada gruntowną wiedzę z zakresu czynności i regulacji funkcji organizmu w aspekcie utrzymania zdrowia i optymalnego natężenia procesów metabolicznych warunkujących wysoką wydajność zwierząt i sprawność produkcji | ZO_2A_W04 | R2A_W03, R2A_W04 | — | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6, T-W-1, T-W-2, T-W-6, T-W-3, T-W-4, T-W-5 | M-1, M-2, M-3, M-4, M-5 | S-1, S-2, S-3 |
ZO_2A_HZG-O6.1_W02 Student ma pogłebioną wiedzę na temat wpływu czynników środowiska zewnętrznego na zdrowie i wysoką produkcyjność zwierząt | ZO_2A_W05 | R2A_W01, R2A_W06 | InzA2_W04, InzA2_W05 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6, T-W-1, T-W-2, T-W-6, T-W-3, T-W-4, T-W-5 | M-1, M-2, M-3, M-4, M-5 | S-1, S-2, S-3 |
Zamierzone efekty kształcenia - umiejętności
Zamierzone efekty kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiów | Odniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia prowadzących do uzyskania tytułu zawodowego inżyniera | Cel przedmiotu | Treści programowe | Metody nauczania | Sposób oceny |
---|---|---|---|---|---|---|---|
ZO_2A_HZG-O6.1_U01 Student posiada pogłebioną umiejetnosc zrozumienia, analizy i twórczego wykorzystania informacji pochodzacych z różnych żródeł i w róznych formach | ZO_2A_U01 | R2A_U01, R2A_U03, R2A_U04 | InzA2_U02, InzA2_U05, InzA2_U07 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6 | M-3, M-4, M-5 | S-1 |
ZO_2A_HZG-O6.1_U02 Student posiada umiejętnosć analitycznego i właściwego opracowania materiałów oraz fomułowania samodzielnych wniosków | ZO_2A_U03 | R2A_U01, R2A_U02, R2A_U04 | InzA2_U01, InzA2_U02, InzA2_U05, InzA2_U06 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6 | M-3, M-4, M-5 | S-1, S-2 |
ZO_2A_HZG-O6.1_U03 Student umie prowadzić w grupie rzeczową dyskusję, prowadzącą do rozwiązania problemu | ZO_2A_U04 | R2A_U01, R2A_U02, R2A_U09 | InzA2_U02, InzA2_U04, InzA2_U05, InzA2_U07 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6 | M-3, M-4, M-5 | S-1 |
ZO_2A_HZG-O6.1_U04 Student analizuję i interpretuje zależności pomiędzy strukturą a funkcją wybranych tkanek, narządów i układów organizmów żywych | ZO_2A_U07 | R2A_U01 | — | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6, T-W-1, T-W-2, T-W-6, T-W-3, T-W-4, T-W-5 | M-1, M-2, M-3, M-4, M-5 | S-1, S-2, S-3 |
Zamierzone efekty kształcenia - inne kompetencje społeczne i personalne
Zamierzone efekty kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiów | Odniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia prowadzących do uzyskania tytułu zawodowego inżyniera | Cel przedmiotu | Treści programowe | Metody nauczania | Sposób oceny |
---|---|---|---|---|---|---|---|
ZO_2A_HZG-O6.1_K01 Student pracuje idywidualnie i w zespole, potrafi przejąć role lidera | ZO_2A_K01 | R2A_K01, R2A_K02 | InzA2_K02 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6 | M-3, M-4, M-5 | S-1 |
ZO_2A_HZG-O6.1_K02 Student wykazuje świadomą potrzebę pogłębiania wiedzy na temat regulacji i funkcji organizmu w aspekcie zdrowia, wydajności zwierząt i sprawności produkcji | ZO_2A_K02 | R2A_K01, R2A_K07 | InzA2_K02 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6 | M-3, M-4, M-5 | S-1 |
ZO_2A_HZG-O6.1_K03 Student potrafi wykorzystywać informację z literatury krajowej i zagranicznej w zakresie fizjologicznych aspektów wysokiej produkcyjności zwierząt | ZO_2A_K06 | R2A_K01, R2A_K04, R2A_K07 | InzA2_K01 | C-1 | T-L-1, T-L-2, T-L-3, T-L-4, T-L-5, T-L-6 | M-2, M-3, M-4, M-5 | S-1, S-2 |
Kryterium oceny - wiedza
Efekt kształcenia | Ocena | Kryterium oceny |
---|---|---|
ZO_2A_HZG-O6.1_W01 Studentów posiada gruntowną wiedzę z zakresu czynności i regulacji funkcji organizmu w aspekcie utrzymania zdrowia i optymalnego natężenia procesów metabolicznych warunkujących wysoką wydajność zwierząt i sprawność produkcji | 2,0 | - nie potrafi zdefiniować podstawowych pojęć - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje obojętność - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia bardzo dużo błędów merytorycznych |
3,0 | - w zakresie wiedzy opanował podstawowy materiał programowy - w zakresie opanowania wiedzy przyswoił zasadnicze treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje średnie zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia wiele błędów | |
3,5 | - w zakresie wiedzy opanował podstawowy materiał programowy - wykazuje zrozumienie podstawowych zagadnień - w zakresie opanowania wiedzy przyswoił zasadnicze treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje średnie zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia wiele błędów | |
4,0 | - w zakresie wiedzy opanował prawie cały materiał programowy - w zakresie rozumienia wiedzy opanował poprawnie cały zakresu materiału - w zakresie opanowania wiedzy przyswoił zasadnicze treści programowe prawie dokładnie - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje duże zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia sporadycznie błędy | |
4,5 | - w zakresie wiedzy opanował cały materiał programowy - w zakresie rozumienia wiedzy opanował wszystkie treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje duże zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy nie popełnia błędów | |
5,0 | - w zakresie wiedzy wykracza poza materiał programowy - w zakresie rozumienia wiedzy opanował wszystkie treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje duże zainteresowanie i ciekawość poznawczą - w zakresie wyrażania wiedzy nie popełnia błędów | |
ZO_2A_HZG-O6.1_W02 Student ma pogłebioną wiedzę na temat wpływu czynników środowiska zewnętrznego na zdrowie i wysoką produkcyjność zwierząt | 2,0 | - nie potrafi zdefiniować podstawowych pojęć - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje obojętność - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia bardzo dużo błędów merytorycznych |
3,0 | - w zakresie wiedzy opanował podstawowy materiał programowy - w zakresie opanowania wiedzy przyswoił zasadnicze treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje średnie zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia wiele błędów | |
3,5 | - w zakresie wiedzy opanował podstawowy materiał programowy - wykazuje zrozumienie podstawowych zagadnień - w zakresie opanowania wiedzy przyswoił zasadnicze treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje średnie zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia wiele błędów | |
4,0 | - w zakresie wiedzy opanował prawie cały materiał programowy - w zakresie rozumienia wiedzy opanował poprawnie cały zakresu materiału - w zakresie opanowania wiedzy przyswoił zasadnicze treści programowe prawie dokładnie - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje duże zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy popełnia sporadycznie błędy | |
4,5 | - w zakresie wiedzy opanował cały materiał programowy - w zakresie rozumienia wiedzy opanował wszystkie treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje duże zainteresowanie - w zakresie wyrażania wiedzy nie popełnia błędów | |
5,0 | - w zakresie wiedzy wykracza poza materiał programowy - w zakresie rozumienia wiedzy opanował wszystkie treści programowe - w zakresie stosunku do wiedzy wykazuje duże zainteresowanie i ciekawość poznawczą - w zakresie wyrażania wiedzy nie popełnia błędów |
Kryterium oceny - umiejętności
Efekt kształcenia | Ocena | Kryterium oceny |
---|---|---|
ZO_2A_HZG-O6.1_U01 Student posiada pogłebioną umiejetnosc zrozumienia, analizy i twórczego wykorzystania informacji pochodzacych z różnych żródeł i w róznych formach | 2,0 | Student: nie potrafi poradzić sobie samodzielnie z trudnościami mogącymi pojawić się na każdym z etapów przygotowanie zleconej pracy, nie operuje wiedzą kontekstową. |
3,0 | Student: radzi sobie, z dużą pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy | |
3,5 | Student: potrafi poradzić sobie, z nieznaczną pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy. | |
4,0 | Student: samodzielnie radzi sobie z podstawowymi trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
4,5 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
5,0 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie w pełni z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy; swobodnie porusza się w danej tematyce i prawidłowo wykorzystuje materiały źródłowe | |
ZO_2A_HZG-O6.1_U02 Student posiada umiejętnosć analitycznego i właściwego opracowania materiałów oraz fomułowania samodzielnych wniosków | 2,0 | Student: nie potrafi poradzić sobie samodzielnie z trudnościami mogącymi pojawić się na każdym z etapów przygotowanie zleconej pracy, nie operuje wiedzą kontekstową. |
3,0 | Student: radzi sobie, z dużą pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy | |
3,5 | Student: potrafi poradzić sobie, z nieznaczną pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy. | |
4,0 | Student: samodzielnie radzi sobie z podstawowymi trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
4,5 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
5,0 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie w pełni z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy; swobodnie porusza się w danej tematyce i prawidłowo wykorzystuje materiały źródłowe | |
ZO_2A_HZG-O6.1_U03 Student umie prowadzić w grupie rzeczową dyskusję, prowadzącą do rozwiązania problemu | 2,0 | Student: nie potrafi poradzić sobie samodzielnie z trudnościami mogącymi pojawić się na każdym z etapów przygotowanie zleconej pracy, nie operuje wiedzą kontekstową. |
3,0 | Student: radzi sobie, z dużą pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy | |
3,5 | Student: potrafi poradzić sobie, z nieznaczną pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy. | |
4,0 | Student: samodzielnie radzi sobie z podstawowymi trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
4,5 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
5,0 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie w pełni z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy; swobodnie porusza się w danej tematyce i prawidłowo wykorzystuje materiały źródłowe | |
ZO_2A_HZG-O6.1_U04 Student analizuję i interpretuje zależności pomiędzy strukturą a funkcją wybranych tkanek, narządów i układów organizmów żywych | 2,0 | Student: nie potrafi poradzić sobie samodzielnie z trudnościami mogącymi pojawić się na każdym z etapów przygotowanie zleconej pracy, nie operuje wiedzą kontekstową. |
3,0 | Student: radzi sobie, z dużą pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy | |
3,5 | Student: potrafi poradzić sobie, z nieznaczną pomocą nauczyciela, z wybranymi trudnościami związanymi z procesem przygotowania zleconej pracy. | |
4,0 | Student: samodzielnie radzi sobie z podstawowymi trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
4,5 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy | |
5,0 | Student: samodzielnie rozwiązuje postawione problemy i radzi sobie w pełni z trudnościami związanymi z procesem wykonania zleconej pracy; swobodnie porusza się w danej tematyce i prawidłowo wykorzystuje materiały źródłowe |
Literatura podstawowa
- Janiak T, Diagnostyka kliniczna chorób wewnętrznych zwierząt domowych, PWN, Warszawa, 1989
- Tweedle D.E.F., Postępowanie w zaburzeniach metabolicznych, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1989
- Sagan Z., Śliwiński J., Diagnostyka laboratoryjna zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1
- Rutkowiak B, Zaburzenia trawienne i metaboliczne w stadach krów mlecznych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 1
- Barej W., Fizjologiczne podstawy użytkowania bydła, Wydawnictwo Rolnicze i Leśne Warszawa, Warszawa, 1
- Staszyński L., Problemy zdrowotne w wielkostadnym chowie bydła, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 1980
- Rzedzicki J., Gliński Z., Wernicki A., Profilaktyka ogólna w wielkostadnym chowie zwierząt, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 1
- Barej W., Fizjologiczne podstawy żywienia przeżuwaczy, SGGW -AR, Warszawa, 1990
Literatura dodatkowa
- Kozłowski S., Granice przystosowania, Wiedza Powszechna, Warszwa, 1
- Schmidt-Nielsen K., Fizjologia zwierząt. Adaptacja do środowiska, PWN, Warszawa, 2008
- Gill J, Zarys fizjologii porównawczej zwierząt, cz. 1-3, 2011