Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie

Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa - Odnawialne źródła energii (N1)

Sylabus przedmiotu Ocena cyklu życia wyrobów:

Informacje podstawowe

Kierunek studiów Odnawialne źródła energii
Forma studiów studia niestacjonarne Poziom pierwszego stopnia
Tytuł zawodowy absolwenta inżynier
Obszary studiów charakterystyki PRK, kompetencje inżynierskie PRK
Profil ogólnoakademicki
Moduł
Przedmiot Ocena cyklu życia wyrobów
Specjalność przedmiot wspólny
Jednostka prowadząca Katedra Inżynierii Odnawialnych Źródeł Energii
Nauczyciel odpowiedzialny Marek Rynkiewicz <Marek.Rynkiewicz@zut.edu.pl>
Inni nauczyciele Dariusz Błażejczak <Dariusz.Blazejczak@zut.edu.pl>, Tomasz Dobek <Tomasz.Dobek@zut.edu.pl>, Jan Jurga <Jan.Jurga@zut.edu.pl>, Marek Śnieg <Marek.Snieg@zut.edu.pl>
ECTS (planowane) 2,0 ECTS (formy) 2,0
Forma zaliczenia zaliczenie Język polski
Blok obieralny Grupa obieralna

Formy dydaktyczne

Forma dydaktycznaKODSemestrGodzinyECTSWagaZaliczenie
wykładyW8 9 1,00,50zaliczenie
laboratoriaL8 9 1,00,50zaliczenie

Wymagania wstępne

KODWymaganie wstępne
W-1Ogólna wiedza o zarządzaniu produkcją poprzez procesy oraz kategoriach oddziaływania procesów wytwórczych na środowisko
W-2Oddziaływanie produkcji energii odnawialnej na środowisko
W-3Technologia informacyjna
W-4Umiejętność instalowania i korzystania z edukacyjnego oprogramowania komputerowego

Cele przedmiotu

KODCel modułu/przedmiotu
C-1Poznanie nowej techniki środowiskowego zarządzania wyrobem opartej na określaniu ilościowych efektów oddziaływania systemu wyrobu na środowisko poprzez: inwentaryzację zbioru istotnych wejść i wyjść systemu wyrobu oraz ocenę potencjalnych wpływów na środowisko, związanych z tymi wejściami i wyjściami. Metoda LCA stosowana jest przy podejmowaniu decyzji w przemyśle, rolnictwie (udoskonalanie produktu pod kątem ekologicznym oraz jako narzędzie wspomagające podejmowanie decyzji strategicznych), w marketingu wyrobów (eko-znakowanie lub deklaracje środowiskowych wyrobów) oraz tworzeniu polityki społecznej wspierającej wyroby ekologiczne
C-2Zapoznanie się z dostępnym na rynku oprogramowaniem do do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia.
C-3Zapoznanie się z przebiegiem komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).
C-4Nabycie umiejętności wykonywania komputerowej oceny wpływu systemu wyrobu na środowisko

Treści programowe z podziałem na formy zajęć

KODTreść programowaGodziny
laboratoria
T-L-1Wykonanie komputerowej oceny wpływu na środowisko wybranego systemu wyrobu: określenie celu i zakresu badań, inwentaryzacja zbioru danych (wyniki LCI), ocena wpływu wyników LCI na środowisko (LCIA) , interpretacja wyników i formułowanie wniosków9
9
wykłady
T-W-1Wprowadzenie: przegląd dostępnego oprogramowania do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia. Przebieg komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).9
9

Obciążenie pracą studenta - formy aktywności

KODForma aktywnościGodziny
laboratoria
A-L-1Udział w zajęciach9
A-L-2Gromadzenie materiałów do rozwiązania zadanego problemu16
A-L-3Konsultacje5
30
wykłady
A-W-1Uczestniczenie w wykładach9
A-W-2Konsultacje5
A-W-3Studiowanie literatury16
30

Metody nauczania / narzędzia dydaktyczne

KODMetoda nauczania / narzędzie dydaktyczne
M-1Wykład informacyjny z wykorzystaniem Internetu
M-2Aktywizacja studentów poprzez indywidualne opracowanie karty przebiegu komputerowej analizy cyklu życia
M-3ćwiczenia projektowe z użyciem komputera

Sposoby oceny

KODSposób oceny
S-1Ocena podsumowująca: Zaliczenie pisemne wykładów
S-2Ocena formująca: Ocena zaangażowania i kreatywności w rozwiązywaniu zadanego problemu (ćwiczenia)

Zamierzone efekty uczenia się - wiedza

Zamierzone efekty uczenia sięOdniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiówOdniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształceniaOdniesienie do efektów uczenia się prowadzących do uzyskania tytułu zawodowego inżynieraCel przedmiotuTreści programoweMetody nauczaniaSposób oceny
OZE_1A_C38_W02
Zna istotę metodologii LCA i zakres jej stosowania. Jest w stanie scharakteryzować przebieg stosowania metody LCA do oceny oddziaływania wyrobu na środowisko. Student wskazuje dostępne na stronach www programy edukacyjne do komputerowej analizy oddziaływania produktu na srodowisko w cyklu jego zycia (metodologii LCA). Opisuje przebieg komputerowego kwantyfikowania wejść i wyjść systemu wyrobu oraz komputerowej oceny oddziaływania wyrobu na środowisko
OZE_1A_W02, OZE_1A_W13, OZE_1A_W18C-1, C-2, C-3T-W-1, T-L-1M-1, M-2S-1

Zamierzone efekty uczenia się - umiejętności

Zamierzone efekty uczenia sięOdniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiówOdniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształceniaOdniesienie do efektów uczenia się prowadzących do uzyskania tytułu zawodowego inżynieraCel przedmiotuTreści programoweMetody nauczaniaSposób oceny
OZE_1A_C38_U01
Umie zdefiniować system wyrobu, jego funkcję (-e) oraz określać cel i zakres badań LCA. Potrafi wskazać czynniki wpływające na wybór granic badanego systemu wyrobu, oceniać wpływ granic systemu wyrobu na zakres badań oraz liczbę i rodzaj badanych procesów. Potrafi analizować wpływ zidentyfikowanych wejść i wyjść systemu na środowisko i interpretować wyniki tych analiz. Student umie wykorzystać nabytą wiedzę o komputerowym oprogramowaniu LCA w celu wykonywania analiz oddziaływania wyrobu na środowisko w cyklu życia wyrobu.
OZE_1A_U08, OZE_1A_U15, OZE_1A_U19C-4T-W-1, T-L-1M-3, M-2S-1

Zamierzone efekty uczenia się - inne kompetencje społeczne i personalne

Zamierzone efekty uczenia sięOdniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiówOdniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształceniaOdniesienie do efektów uczenia się prowadzących do uzyskania tytułu zawodowego inżynieraCel przedmiotuTreści programoweMetody nauczaniaSposób oceny
OZE_1A_C38_K01
Aktywne, kreatywne nastawienie do rozwiązania zadanego problemu. Umiejętność pracy w zespole i świadomość znaczenia pracy zespołowej. Student wykazuje chęć do zdobywania wiedzy i umiejętności - jest aktywny i systematyczny w realizowaniu zadań dydaktycznych, wnikliwy w poszukiwaniu i analizowaniu źródeł wiedzy, niezbędnej do rozwiązywania otrzymywanych zadań.
OZE_1A_K02, OZE_1A_K04C-4T-W-1, T-L-1M-3, M-2S-2, S-1

Kryterium oceny - wiedza

Efekt uczenia sięOcenaKryterium oceny
OZE_1A_C38_W02
Zna istotę metodologii LCA i zakres jej stosowania. Jest w stanie scharakteryzować przebieg stosowania metody LCA do oceny oddziaływania wyrobu na środowisko. Student wskazuje dostępne na stronach www programy edukacyjne do komputerowej analizy oddziaływania produktu na srodowisko w cyklu jego zycia (metodologii LCA). Opisuje przebieg komputerowego kwantyfikowania wejść i wyjść systemu wyrobu oraz komputerowej oceny oddziaływania wyrobu na środowisko
2,0
3,0Student zna komputerowe oprogramowanie techniki LCA, dostępne na stronach www oraz potrafi objaśnić jak przebiega proces komputerowej analizy oddziaływania wyrobu na środowisko.
3,5
4,0
4,5
5,0

Kryterium oceny - umiejętności

Efekt uczenia sięOcenaKryterium oceny
OZE_1A_C38_U01
Umie zdefiniować system wyrobu, jego funkcję (-e) oraz określać cel i zakres badań LCA. Potrafi wskazać czynniki wpływające na wybór granic badanego systemu wyrobu, oceniać wpływ granic systemu wyrobu na zakres badań oraz liczbę i rodzaj badanych procesów. Potrafi analizować wpływ zidentyfikowanych wejść i wyjść systemu na środowisko i interpretować wyniki tych analiz. Student umie wykorzystać nabytą wiedzę o komputerowym oprogramowaniu LCA w celu wykonywania analiz oddziaływania wyrobu na środowisko w cyklu życia wyrobu.
2,0
3,0Student potrafi korzystać ze specjalistycznego oprogramowania LCA i rozwiązać zadany problem w zakresie kwantyfikowania wejść i wyjść systemu oraz oceny oddziaływania wyrobu na środowisko
3,5
4,0
4,5
5,0

Kryterium oceny - inne kompetencje społeczne i personalne

Efekt uczenia sięOcenaKryterium oceny
OZE_1A_C38_K01
Aktywne, kreatywne nastawienie do rozwiązania zadanego problemu. Umiejętność pracy w zespole i świadomość znaczenia pracy zespołowej. Student wykazuje chęć do zdobywania wiedzy i umiejętności - jest aktywny i systematyczny w realizowaniu zadań dydaktycznych, wnikliwy w poszukiwaniu i analizowaniu źródeł wiedzy, niezbędnej do rozwiązywania otrzymywanych zadań.
2,0
3,0Student wykazuje aktywność i kreatywność w rozwiązywaniu zadanego problemu oraz umiejętność współpracy w tym zakresie z innymi uczestnikami procesu dydaktycznego (studentami i nauczycielem)
3,5
4,0
4,5
5,0

Literatura podstawowa

  1. OpenLCA 1.5 Basic Modelling Software Version: 1.5 Date: September 2016 GreenDelta GmbH1, 2016
  2. PN-EN ISO 14040:2009, Zarządzanie środowiskowe -- Ocena cyklu życia -- Zasady i struktura, 2009
  3. PN-EN ISO 14044:2009, Zarządzanie środowiskowe -- Ocena cyklu życia - Wymagania i wytyczne, 2009
  4. PN-EN ISO/TR 14047- Ocena wpływu cyklu życia, przykłady stosowania ISO 14042, Polski Komitet Normalizacyjny, W-wa
  5. PN-EN ISO/TR 14049- Ocena cyklu życia, przykłady stosowania ISO 14041, Polski Komitet Normalizacyjny, W-wa

Treści programowe - laboratoria

KODTreść programowaGodziny
T-L-1Wykonanie komputerowej oceny wpływu na środowisko wybranego systemu wyrobu: określenie celu i zakresu badań, inwentaryzacja zbioru danych (wyniki LCI), ocena wpływu wyników LCI na środowisko (LCIA) , interpretacja wyników i formułowanie wniosków9
9

Treści programowe - wykłady

KODTreść programowaGodziny
T-W-1Wprowadzenie: przegląd dostępnego oprogramowania do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia. Przebieg komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).9
9

Formy aktywności - laboratoria

KODForma aktywnościGodziny
A-L-1Udział w zajęciach9
A-L-2Gromadzenie materiałów do rozwiązania zadanego problemu16
A-L-3Konsultacje5
30
(*) 1 punkt ECTS, odpowiada około 30 godzinom aktywności studenta

Formy aktywności - wykłady

KODForma aktywnościGodziny
A-W-1Uczestniczenie w wykładach9
A-W-2Konsultacje5
A-W-3Studiowanie literatury16
30
(*) 1 punkt ECTS, odpowiada około 30 godzinom aktywności studenta
PoleKODZnaczenie kodu
Zamierzone efekty uczenia sięOZE_1A_C38_W02Zna istotę metodologii LCA i zakres jej stosowania. Jest w stanie scharakteryzować przebieg stosowania metody LCA do oceny oddziaływania wyrobu na środowisko. Student wskazuje dostępne na stronach www programy edukacyjne do komputerowej analizy oddziaływania produktu na srodowisko w cyklu jego zycia (metodologii LCA). Opisuje przebieg komputerowego kwantyfikowania wejść i wyjść systemu wyrobu oraz komputerowej oceny oddziaływania wyrobu na środowisko
Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiówOZE_1A_W02ma podstawową, uporządkowaną wiedzę w zakresie: 1) fizyki, obejmującą elementy mechaniki klasycznej i relatywistycznej, wielkości i prawa opisujące ruch płynów, fizykę cząsteczkową, elektryczność, elementy fizyki atomowej i jądrowej, fale elektromagnetyczne, kwantowe właściwości promieniowania oraz budowę ciała stałego, 2) mechaniki, obejmującą płaskie i przestrzenne układy sił, środek ciężkości, tarcie, ruch prostoliniowy i krzywoliniowy, podstawowe pojęcia i prawa dynamiki, momenty bezwładności, dynamikę ruchu obrotowego, 3) mechaniki płynów, 4) techniki cieplnej, obejmującą zasady termodynamiki, przemiany odwracalne gazów, termodynamikę pary wodnej, termodynamikę gazów wilgotnych, obiegi termiczne maszyn cieplnych, termodynamikę procesu spalania, wymianę i wymienniki ciepła, 5) wytrzymałości materiałów, obejmującą naprężenia i odkształcenia, rozciąganie i ściskanie, ścinanie, momenty bezwładności figur płaskich, skręcanie, zginanie, wyboczenie, hipotezy wytężeniowe, w tym niezbędną do: 1) zrozumienia i analizy zjawisk fizycznych występujących przy pozyskiwaniu energii ze źródeł odnawialnych, 2) pomiaru podstawowych wielkości fizycznych, 3) eksploatacji urządzeń występujących przy pozyskiwaniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, 4) samodzielnego rozwiązywania prostych problemów technicznych;
OZE_1A_W13ma wiedzę w zakresie pozyskiwania biomasy na cele energetyczne, jej przetwarzania i zastosowania powstałego biopaliwa, obejmującą między innymi formy biomasy wykorzystywanej na cele energetyczne i ich zasoby, technologie i maszyny stosowane w pozyskiwaniu biomasy rolniczej, leśnej i innej, odchody zwierzęce i organiczne odpady produkcyjne jako źródło biomasy, technologie wytwarzania biogazu i jego właściwości, biogazownie rolnicze i biogazownie oparte na fermentacji osadów ściekowych oraz ujęcia biogazu na składowiskach odpadów, uzdatnianie, magazynowanie i zastosowanie biogazu, technologie produkcji biopaliw stałych i płynnych, ich właściwości i zastosowanie, zgazowywanie i pirolizę biomasy, paliwa syntetyczne, kogenerację i systemy hybrydowe, rozwiązania prawne w obrocie biopaliwami, przydatną między innymi do: 1) rozumienia procesów występujących przy przetwarzaniu biomasy na biopaliwa, 2) orientowania się w zakresie urządzeń stosowanych w tych procesach, 3) orientowania się w zakresie możliwości zastosowania biopaliw;
OZE_1A_W18ma wiedzę o oddziaływaniu produkcji energii odnawialnej na środowisko, w szczególności dotyczącą wpływu pozyskiwania rolniczych odnawialnych surowców energetycznych, szkodliwych związków powstających w procesie spalania biopaliw i gospodarki popiołem poprodukcyjnym, środowiskowego oddziaływania biogazowi i gospodarki pofermentem, środowiskowego oddziaływania instalacji geotermalnych, siłowni wiatrowych i małych elektrowni wodnych;
Cel przedmiotuC-1Poznanie nowej techniki środowiskowego zarządzania wyrobem opartej na określaniu ilościowych efektów oddziaływania systemu wyrobu na środowisko poprzez: inwentaryzację zbioru istotnych wejść i wyjść systemu wyrobu oraz ocenę potencjalnych wpływów na środowisko, związanych z tymi wejściami i wyjściami. Metoda LCA stosowana jest przy podejmowaniu decyzji w przemyśle, rolnictwie (udoskonalanie produktu pod kątem ekologicznym oraz jako narzędzie wspomagające podejmowanie decyzji strategicznych), w marketingu wyrobów (eko-znakowanie lub deklaracje środowiskowych wyrobów) oraz tworzeniu polityki społecznej wspierającej wyroby ekologiczne
C-2Zapoznanie się z dostępnym na rynku oprogramowaniem do do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia.
C-3Zapoznanie się z przebiegiem komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).
Treści programoweT-W-1Wprowadzenie: przegląd dostępnego oprogramowania do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia. Przebieg komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).
T-L-1Wykonanie komputerowej oceny wpływu na środowisko wybranego systemu wyrobu: określenie celu i zakresu badań, inwentaryzacja zbioru danych (wyniki LCI), ocena wpływu wyników LCI na środowisko (LCIA) , interpretacja wyników i formułowanie wniosków
Metody nauczaniaM-1Wykład informacyjny z wykorzystaniem Internetu
M-2Aktywizacja studentów poprzez indywidualne opracowanie karty przebiegu komputerowej analizy cyklu życia
Sposób ocenyS-1Ocena podsumowująca: Zaliczenie pisemne wykładów
Kryteria ocenyOcenaKryterium oceny
2,0
3,0Student zna komputerowe oprogramowanie techniki LCA, dostępne na stronach www oraz potrafi objaśnić jak przebiega proces komputerowej analizy oddziaływania wyrobu na środowisko.
3,5
4,0
4,5
5,0
PoleKODZnaczenie kodu
Zamierzone efekty uczenia sięOZE_1A_C38_U01Umie zdefiniować system wyrobu, jego funkcję (-e) oraz określać cel i zakres badań LCA. Potrafi wskazać czynniki wpływające na wybór granic badanego systemu wyrobu, oceniać wpływ granic systemu wyrobu na zakres badań oraz liczbę i rodzaj badanych procesów. Potrafi analizować wpływ zidentyfikowanych wejść i wyjść systemu na środowisko i interpretować wyniki tych analiz. Student umie wykorzystać nabytą wiedzę o komputerowym oprogramowaniu LCA w celu wykonywania analiz oddziaływania wyrobu na środowisko w cyklu życia wyrobu.
Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiówOZE_1A_U08potrafi wykonywać podstawowe oznaczenia glebowe i analizować ich wyniki oraz wykorzystać poznaną wiedzę z gleboznawstwa i geologii do właściwego i chroniącego glebę przed degradacją wykonywania działań w produkcji rolniczej na cele energetyczne oraz w geotermii;
OZE_1A_U15orientuje się w zakresie form biomasy wykorzystywanej na cele energetyczne, a także technologii i maszyny stosowanych przy pozyskiwaniu biomasy rolniczej, leśnej i innej, potrafi dobierać oraz właściwie i racjonalnie użytkować pojazdy, maszyny i urządzenia stosowane w produkcji roślinnej oraz gospodarce leśnej oraz wykazuje znajomość sposobów, metod, systemów i urządzeń stosowanych przy przetwarzaniu biomasy na cele energetyczne oraz sposobów zastosowania powstałego biopaliwa (stałego, ciekłego i gazowego) i wykorzystywanych przy tym urządzeń;
OZE_1A_U19potrafi w sposób właściwy zagospodarować odpady poprodukcyjne (popiół, poferment) oraz orientuje się w zakresie oddziaływania różnych form produkcji energii odnawialnej na środowisko;
Cel przedmiotuC-4Nabycie umiejętności wykonywania komputerowej oceny wpływu systemu wyrobu na środowisko
Treści programoweT-W-1Wprowadzenie: przegląd dostępnego oprogramowania do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia. Przebieg komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).
T-L-1Wykonanie komputerowej oceny wpływu na środowisko wybranego systemu wyrobu: określenie celu i zakresu badań, inwentaryzacja zbioru danych (wyniki LCI), ocena wpływu wyników LCI na środowisko (LCIA) , interpretacja wyników i formułowanie wniosków
Metody nauczaniaM-3ćwiczenia projektowe z użyciem komputera
M-2Aktywizacja studentów poprzez indywidualne opracowanie karty przebiegu komputerowej analizy cyklu życia
Sposób ocenyS-1Ocena podsumowująca: Zaliczenie pisemne wykładów
Kryteria ocenyOcenaKryterium oceny
2,0
3,0Student potrafi korzystać ze specjalistycznego oprogramowania LCA i rozwiązać zadany problem w zakresie kwantyfikowania wejść i wyjść systemu oraz oceny oddziaływania wyrobu na środowisko
3,5
4,0
4,5
5,0
PoleKODZnaczenie kodu
Zamierzone efekty uczenia sięOZE_1A_C38_K01Aktywne, kreatywne nastawienie do rozwiązania zadanego problemu. Umiejętność pracy w zespole i świadomość znaczenia pracy zespołowej. Student wykazuje chęć do zdobywania wiedzy i umiejętności - jest aktywny i systematyczny w realizowaniu zadań dydaktycznych, wnikliwy w poszukiwaniu i analizowaniu źródeł wiedzy, niezbędnej do rozwiązywania otrzymywanych zadań.
Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiówOZE_1A_K02jest świadomy ograniczenia posiadanej wiedzy i umiejętności, rozumie potrzebę dalszego ich pogłębiania oraz ciągłego wyszukiwania aktualnych informacji zawodowych w literaturze fachowej i innych źródłach, również w języku obcym;
OZE_1A_K04rozumie ważność i potrzebę ochrony naturalnego środowiska człowieka oraz ma świadomość pozatechnicznych aspektów i skutków produkowania energii ze źródeł odnawialnych i posiada związaną z tym odpowiedzialność za podejmowane decyzje;
Cel przedmiotuC-4Nabycie umiejętności wykonywania komputerowej oceny wpływu systemu wyrobu na środowisko
Treści programoweT-W-1Wprowadzenie: przegląd dostępnego oprogramowania do kwantyfikowania i oceny oddziaływania produktu na środowisko w okresie jego cyklu życia. Przebieg komputerowej analizy oddziaływania produktu na środowisko w cyklu jego życia (metodologii LCA).
T-L-1Wykonanie komputerowej oceny wpływu na środowisko wybranego systemu wyrobu: określenie celu i zakresu badań, inwentaryzacja zbioru danych (wyniki LCI), ocena wpływu wyników LCI na środowisko (LCIA) , interpretacja wyników i formułowanie wniosków
Metody nauczaniaM-3ćwiczenia projektowe z użyciem komputera
M-2Aktywizacja studentów poprzez indywidualne opracowanie karty przebiegu komputerowej analizy cyklu życia
Sposób ocenyS-2Ocena formująca: Ocena zaangażowania i kreatywności w rozwiązywaniu zadanego problemu (ćwiczenia)
S-1Ocena podsumowująca: Zaliczenie pisemne wykładów
Kryteria ocenyOcenaKryterium oceny
2,0
3,0Student wykazuje aktywność i kreatywność w rozwiązywaniu zadanego problemu oraz umiejętność współpracy w tym zakresie z innymi uczestnikami procesu dydaktycznego (studentami i nauczycielem)
3,5
4,0
4,5
5,0